Een slechte combinatie; zandhagedissen en fietspaden

Zandhagedissen worden in Nederland volop waargenomen. Toch gaat het niet echt goed met de populaties. Er is een lichte stijging maar de verschillen per jaar zijn groot. In sommige gebieden liggen de populaties vlakbij een fietspad of mountainbike pad. In zo’n geval is er een aanzienlijke kans dat de zandhagedis overreden wordt.

Dat heeft deels te maken met de eigenschap dat zandhagedissen hun temperatuur zoveel mogelijk willen stabiliseren. Dat doen ze door afwisselend in de zon en schaduw te verblijven.

De zonnige plek kan een zanderige open plek in het duin zijn maar evenzogoed een fietspad. Fietspaden blijken een grote aantrekkingskracht te hebben op zandhagedissen. Ze zijn regelmatig te vinden aan de rand of halverwege een fietspad.

Het is lastig ze al fietsend waar te nemen. De vrouwtjes zijn lichtbruin en vallen niet erg op, zelfs als ze op het fietspad zitten. In de vegetatie langs het fietspad al helemaal niet, de schutkleur is erg goed. Menig fietser zal wel eens een zandhagedis hebben overreden zonder dat zelfs maar op te merken. Wij hebben lopend op een fietspad vlak voor ons een zandhagedis overreden zien worden door twee fietsers die dat ook niet door hadden.

Beton of schelpen.
De laatste jaren worden (schelpen)paden vervangen door betonpaden in natuurgebieden. Bijvoorbeeld in de Schoorlse Duinen zijn sinds 2015 veel schelpenpaden door beton vervangen. Die hebben voor de beheerder het voordeel dat ze amper slijten en geen last hebben van wortelopdruk.

Dat ze lijken op snelwegen en misstaan in de natuur lijkt voor de beheerders geen reden om ze niet aan te leggen.  Het lijkt qua opwarming niet echt veel uit te maken of een fietspad uit beton, asfalt of schelpen bestaat. Op alle ondergronden zijn doodgereden dieren te vinden. Al dit soort verhardingen wordt flink warm in de zon. Wel blijft beton lang warm, ook als de zon al weg is, dieren kunnen er dus langer op verblijven wat meer kans geeft op confrontaties met fietsers.

Wat mede een bepalende factor kan zijn is de snelheid waarmee gereden kan worden op beton. Het is gelijkmatig glad zonder hobbels en bobbels. Asfaltpaden zijn in de loop van de tijd vaak door wortelopdruk of verzakking ongelijkmatig, dat remt de snelheid. Schelpenpaden nodigen door hun aard ook niet uit tot hard rijden. Beton lijkt de ideale ondergrond om flink door te trappen. De tijd die een zandhagedis dan nog heeft om te ontsnappen als hij op het pad zit is dan nog minder, de kans op doodrijden dus groter.

 E-bikes.
De verkoopcijfers van e-bikes zijn de laatste jaren spectaculair,  1 op de 8 verkochte fietsen in Nederland is een e-bike. (link artikel) Dat heeft effecten voor dieren in de natuur. De gemiddelde snelheid ligt hoger dan die van een normale fiets. Zeker recreatiefietsers gaan normaliter niet zo hard. Een snelheid van 15 tot 18 km per uur is normaal. Op een e-bike kan met gemak 20 tot 25 km per uur worden gehaald, dat is 7 meter per seconde. Door die hogere snelheid heeft de zandhagedis dus minder tijd om te ontsnappen aan het gevaar. Daarnaast zal de fietser zelf de zandhagedis minder snel opmerken, op het moment dat je hem waarneemt is het al te laat.
Gemiddeld kan de recreatie fietser met een e-bike verder fietsen dan met een normale fiets. De afgelegde afstand is deels afhankelijk van de conditie van de fietser. De hulpmotor in een e-bike geeft een recreatieve fietser met matige conditie toch de mogelijkheid om flinke afstanden af te leggen. Een goede accu werkt drie uur, dat is circa 75 km afstand.  Dat heeft gevolgen voor het aantal fietsers in natuurgebieden. Met de stijging van het aantal e-bikes lijkt het logisch te veronderstellen dat door de grotere actieradius van de e-biker de fietsers uit een groter gebied rondom het natuurgebied komen. Dat resulteert dan in gemiddeld meer fietsers  in het natuurgebied. Die dan ook nog sneller rijden en waarschijnlijk meer fietspad kilometers  gebruiken in het natuurgebied.

Evolutie
Een zandhagedis is waarschijnlijk geen slim dier, dat hoeft ook niet,  de hersencapaciteit is voldoende om te overleven en insecten te vangen maar de evolutie heeft geen rekening gehouden met betonpaden, e-bikes en de grote recreatiedruk in natuurgebieden.

Het oversteken van een zandhagedis.
Onderstaand een recente video van een zandhagedis aan de rand van een fietspad. Duidelijk is dat zandhagedissen in een fietser geen gevaar zien. Wellicht is een fietser te geruisloos of te groot om waargenomen te worden, verder onderzoek zou dat moeten uitwijzen. Onderstaande video is in 2016 opgenomen in Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Een Zandhagedis zit aan de rand van het betonpad te wachten, onduidelijk maar wel (op 15 sec.) te zien is een insect wat daar loopt waar de interesse naar uit gaat. Plotseling loopt het dier het beton van het fietspad op en blijft circa 70 cm van de rand zitten. Hij zit daar terwijl fietsers voorbij rijden. Geen schrikreactie lijkt aanwezig. De filmers hielden aan de rechterkant de fietsers tegen, anders zou het beest waarschijnblijk al overreden zijn.
Plotseling besluit het beest over te steken, dat doet hij heel snel, in 0,5 seconde, maar komt bijna,
(tekst loopt door onder video)

 

onder de wielen van een fiets terecht.

• Zandhagedissen zitten blijkbaar op een (betonnen) fietspad aan de rand te zonnen, zelfs als het druk is. In dit geval precies op de rijstrook.
• De angst voor fietsers is blijkbaar niet groot, de schrikreactie lijkt afwezig.
• Ze steken zomaar over. Dat gaat heel snel en onverwachts, voor ze uitwijken is dan bijna onmogelijk.

Recreatiedruk(te)
In de Schoorlse Duinen rijdt sinds 2016 een recreatietreintje. Die trein bestaat uit  een trekker en 2 aanhangwagens. In totaal 16 brede wielen. De snelheid op betonpaden is 25 km / uur, vergelijkbaar met een fietser. De kans dat een zonnende zandhagedis een confrontatie overleeft is nihil.
Daarnaast zal er een toename zijn van fietsers door de komst van e-bikes en de grotere actieradius van de recreatieve fietser hierdoor.
(artikel loopt door onder video)

Recreatietrein Schoorlse Duinen from natuurbelang nederland on Vimeo.

Wettelijk.
Zandhagedissen zijn beschermd in de wet natuurbescherming. Men mag ze niet opzettelijk doden. Dat is een grote verandering t.o.v van 2016. Op 1-1-2017 is het woordje opzettelijk aan de wet toegevoegd. Nu zal geen fietser de beesten opzettelijk doden maar het aanleggen van een fietspad maakt het doden wel opzettelijk als bekend is dat er in de omgeving veel zandhagedissen aanwezig of bekend had kunnen zijn door goed onderzoek. In die zin is er wel degelijk sprake van opzettelijk doden. (uitspraak EU).

Groesbeek.
De zaak Groesbeek maakt duidelijk hoe ernstig de situatie al is. Daar is zonder vergunning van het ministerie een fietspad aangelegd, (link overzicht) vlak langs een grote populatie zandhagedissen. Meteen na de openstelling werden er dode zandhagedissen gevonden. In een jaar tijd 75 dieren, dat is een flink percentage van alle zandhagedissen in de populatie daar.  Het fietspad had gevolgen voor de instandhoudingsdoelstelling van de soort. Na veel getouwtrek en rechtszaken is de gemeente gedwongen om om de 75 meter een tunnel onder het fietspad aan te leggen. Kosten 100.000 euro. De vraag is wel of die maatregel voldoende werkt, in 2017 zijn er weer veel dode dieren waargenomen en vastgelegd.

Waterleidingduinen.
In de Amsterdamse Waterleiding zou een fietspad worden aangelegd. Stichting Natuurbelang heeft zich daar als enige 8 jaar lang tegen verzet. Het fietspad liep langs een grote populatie zandhagedissen, dat was bekend. Toch gaf het ministerie een vergunning af. Deskundigen waren van mening dat de kans op doodrijden nihil was. Natuurbelang toonde echter aan dat er wel degelijk veel zandhagedissen vlak langs het beoogde tracé voorkwamen. De kans op doodrijden was juist heel groot. Bovendien als op deze plaats zandhagedissen de dood vonden zou dat gevolgen hebben voor andere populaties in de duinen. Zandhagedissen leven namelijk in een netwerkpopulatie. De populaties hebben contact met elkaar en wisselen exemplaren uit.
Na een lange rechtszaak was de rechter van mening dat het fietspad wel degelijk significante gevolgen zou hebben voor de zandhagedissen. Een interessante zaak waar de rechter de natuur voor liet gaan op de recreatie. Het fietspad was nog niet eens aangelegd maar het mogelijk doden van zandhagedissen was reden genoeg om de vergunning te vernietigen. Deze zaak is precies een maand voor de nieuwe wet gevoerd. Het is natuurlijk onduidelijk wat de rechter zou hebben besloten na 1-1-2017 toen de Wet natuurbescherming is ingegaan en de term verboden te doden in de wet is vervangen door verboden opzettelijk doden. Zorgelijke ontwikkeling want de bescherming van dieren lijkt hiermee met de ingang van de Wet natuurbescherming voor zandhagedissen slechter geworden.

Conclusie.
Recreatie heeft gevolgen voor dieren in de natuur. Het is de laatste jaren drukker geworden, bezoekerscijfers liggen in de miljoenen. Meer en meer wordt de natuur vermarkt, het moet wel wat opleveren is de gedachte.  Natuur moet beleefd worden en dat geeft nog extra druk op de gebieden. Technische ontwikkelingen zoals e-bikes zijn niet tegen te houden. Gebiedsbeheerders zoals Staatsbosbeheer menen dan ook nog ondernemers toe te moeten laten om met een treintje door het gebied te rijden. Eventuele negatieve gevolgen worden pas later duidelijk.

Het kan best mogelijk zijn dat we in Nederland iets zijn doorgeschoten. Teveel beleving, teveel fietspaden. In Groesbeek zijn de gevolgen al duidelijk en moeten er hoge kosten worden gemaakt om de dieren te sparen, wellicht moet dat fietspad daar helemaal verdwijnen. In de Waterleidingduinen komt het fietspad er helemaal niet. Er zijn nog veel meer fietspaden waar dieren worden doodgereden, zoals in de Schoorlse Duinen waar een goede monitoring nu op gang komt.

One comment

• Zojuist heb ik een email gestuurd over wat ik aantref op de Sallandse Heuvelrug in Overijssel.
  Dit jaar trof ik dit jaar (2018) bijna veertig (!) dode reptielen aan op de ATB-route. En dat op nog maar een deel van de ATB-route.
  Zandhagedis, hazelworm en enkele levendbarende hagedissen. Heb provincie ingeschakeld. Beheerders willen iets gaan doen. Afwachten.

  Beantwoorden